Грамадзянская кампанія «Наш Дом» з’явілася ў снежні 2002 года ў Віцебску, але толькі ў 2004 годзе перарасла ў агунальнагарадскую кампанію. Яе нязменным лідэрам з’яўляецца Вольга Карач.

Але «Наш Дом» узнік не на голым месцы. Пра доўгі шлях, які папярэднічаў стварэнню «Нашага Дома», расказвае Вольга Карач.

— У які час і з якімі мэтамі стваралася «Седьмая грань»?

— Літаратурная гасцёўня “Сёмая грань” была створана ўвосень 1996-га студэнтамі I курса філалагічнага факультэту. Так атрымалася, што на філфаку традыцыйна было многа дзяўчат, якія пісалі вершы або апавяданні пра каханне і хацелі б мець аўдыторыю, якая б пагадзілася гэта слухаць. І так ці інакш жадалі развівацца ў літаратурнай творчасці. Так нарадзілася ідэя стварыць літаратурную гасцёўню, дзе мы маглі б дапамагаць адзін аднаму, расці і гэтак далей. У прынцыпе, гэта стваралася на базе ўніверсітэту, і такіх гурткоў і зараз традыцыйна існуе шмат. Але нечакана для ўсіх гасцёўня стала надзвычай папулярнай. Туды пачалі прыходзіць маладыя касматыя барды, якім была патрэбная аўдыторыя – а што можа быць лепей за захопленых дзяўчын з філфаку?

Пазней нехта прыцягнуў музыкаў, якія ўжо гралі розную іншую альтэрнатыўную музыку. Пасля з’явіліся мастакі, нехта яшчэ, карацей, гэта ўсё разраслося да такой ступені, што ўжо ў 1998 годзе пачало пужаць адміністрацыю філалагічнага факультэту, якія лічылі, што гэта ўжо нейкая занадта нефармальная групоўка. Мы ладзілі літаратурныя конкурсы, стараліся прыцягваць шмат творчай моладзі. Але ў 1998 годзе стала зразумела, што ва ўніверсітэце не тое што цесна – а ў прынцыпе трэба рабіць выбар. Або мы ідзем “пад дах” БРСМ (тады якраз аб’ядноўваўся Беларускі саюз моладзі ды БПСМ, ствараўся БРСМ), або пачынаем шукаць іншы шлях. Гэта быў вельмі цяжкі выбар, бо калі ты ідзеш “пад дах” БРСМ, то ты робіш выдатную кар’еру як такі юны кар’ерыст-чыноўнік у сістэме Лукашэнкі. Але мы былі маладыя – і, адпаведна, такія бунтары-рэвалюцыянеры, ніхто пра такую лухту, як кар’ера ў сістэме Лукашэнкі, думаць не хацеў. Тады мы вырашылі агульнымі намаганнямі шукаць уласны шлях.

Нас ён заводзіў у розныя гушчары, уключаючы віцебскую арганізацыю бахаі, якая нам гасцінна прадаставіла нам памяшканне, але ў якой мы ў рэшце рэшт страцілі некалькі чалавек – яны ўступілі туды. Пазней мы патрапілі ў рэсурсны цэнтр, які існаваў на базе Фонда імя Льва Сапегі, і які нам тады вельмі дапамог – і памяшканнем, і ў прынцыпе рознымі семінарамі, але ўжо недзе ў 1999 годзе стала зразумела, што займацца проста творчасцю і пісаць пра каханне, пра зменлівы свет навокал і гэтак далей, – без палітыкі немагчыма. Тым болей, у гэты час палітычная сітуацыя ў Беларусі пачала імкліва пагаршацца, і гэта стала ўжо адчувацца ў Віцебску.

У 1999 годе мы ўступілі ў Беларускую асацыяцыю маладых палітыкаў (БАМП), якая тады якраз утваралася Анатолем Лябедзькам (ён якраз тады сышоў ад Лукашэнкі). Пасля гэтага мы ўдзельнічалі ў альтэрнатыўных выбарах прэзідэнта 1999 года – гэта былі нашыя першыя выбары, і самыя цяжкія – іх праводзіў Віктар Ганчар. Наша арганізацыя тады сабрала першыя 300 подпісаў, але гэта былі вельмі цяжкія подпісы. Таму што тады людзі, насельніцтва, успрымалі Аляксандра Лукашэнку як Госпада Бога, і эмацыйна былі за яго. Таму збіраць подпісы было вельмі небяспечна. Калі дзяўчын хаця б фізічна не білі, а проста агрэсіўна аблайвалі, то хлопцам маглі і ў твар надаваць, і збіць. Увогуле, на той час людзі альтэрнатыўныя выбары ўспрымалі вельмі кепска.

Ну а пасля альтэрнатыўных выбараў і гэткага “баявога хрышчэння” мы здалі сабраныя подпісы Міхаілу Чыгіру – а яго праз пару дзён пасадзілі. Гэта ўсё было вельмі цікава – як наша маленькая групка творчых людзей спрабавала ўсвядоміць, што адбываецца ў Беларусі, зразумець сябе, у тым ліку праз творчасць, праз нейкае мастацтва, – але з іншага боку, канешне, мы не маглі быць па-за палітыкай, бо ў краіне адбываліся вельмі сур’ёзныя працэсы.

— Хто былі ўдзельнікі, колькі? Што іх аб’ядноўвала?

— У прынцыпе, гэта была вельмі нефармальная тусоўка. Канешне, нам вельмі дапамагалі нашы педагогі – іх было шмат, Валянціна Паклонская, Зоя Андрыянава, Іван Лапін, Ганна Мезенка і шмат яшчэ. Але гэта былі тыя дарослыя людзі, якія, асабліва на першым этапе, падставілі свае плечы і ў нейкай ступені вельмі доўга былі такім муром, які стрымліваў адміністрацыю ўніверсітэта. Без іх мы б сутыкнуліся з нейкімі непрыемнымі для сябе рэчамі нашмат раней. Але для гэтых выкладчыкаў было істотна, што ёсць моладзь, і гэтая моладзь нешта стварае.

Нас, канешне, аб’ядноўвала жаданне ствараць. А яшчэ тое, што мы ўсе ў свае 17-18 гадоў шукалі адказ на пытанне – “хто я?”, “што я ёсць у гэтым свеце?”, “чым я хачу займацца?”. Гэта быў такі перыяд творчых пошукаў.

— Якія, ты лічыш, былі дасягненні?

— У першую чаргу, канешне, гэта былі паэтычныя зборнікі, якія выходзілі і, як я лічу, былі вельмі някепскія. Абласныя літаратурныя конкурсы, якія ладзіліся як такія напалову фармальныя фестывалі ці паэтычныя вечарыны – гэта таксама было дасягненне, бо туды маглі прыйсці людзі, якім трэба было нешта болей, чым проста сядзець на лаўцы. Яшчэ ў нас быў свой часопіс “Сёмая грань”, свая невялічкая газета “Гранка”, свой сайт. Таксама на базе “Сёмай грані” доўгі час існаваў першы беларускамоўны чат – ён зваўся “Хатка”. То бок галоўнае дасягненне – гэтыя вось пляцоўкі для людзей, якія разумелі, што яны чымсці адрозніваліся ад людзей навокал і адчувалі сябе нейкімі іншымі.

Самае дзіўнае, што як цяпер, праз 20 год, паказвае вопыт, гэтая тусоўка – яна не прапала. І гэты патэнцыял, творчы зарад, які давала “Сёмая грань”, не знік. І мы зараз сустракаем шмат людзей, якія 20 год таму разам з намі радасна нешта рабілі, але пасля не згубілі вось гэтага жадання тварыць, жадання самарэалізацыі і жадання нешта змяняць вакол сябе. На мой погляд, гэта самае істотнае.

Канешне, гэтыя людзі разышліся – хто ў паэты, хто ў фатографы, хто ў музыкі, хто ў журналісты – па-рознаму. Тым не меней, як мне падаецца, усе гэтыя людзі – яны не страцілі тое, з чым яны прыходзілі да нас, то бок арганізацыя свой след пакінула.

— Чаму арганізацыя спыніла сваё існаванне?

— Яно спынілася само сабою недзе ў 2000 годзе, калі стала цалкам зразумела, што простай творчай арганізацыяй у Беларусі быць немагчыма. Ты мусіш або сысці ў нейкае гета і закрыцца ад знешняга свету, або жаданне пераўтвараць усё вакол сябе непазбежна прыводзіць у палітыку. І немагчыма сказаць, што я буду недзе па-за палітыкай, бо палітыка ўсё адно прыходзіць да людзей. Я вельмі добра памятаю, як у 1999 годзе, калі мы размаўлялі шмат з якімі прадпрымальнікамі (акурат падчас альтэрнатыўных выбараў, што ладзіў Віктар Ганчар), шмат хто з іх нам смяяўся ў твар і проста казаў: “Гэта вы хочаце займацца апазіцыйнай дзейнасцю?! Вы супраць Лукашэнкі? А нас Лукашэнка чапаць не будзе, бо мы прадпрымальнікі, мы ягоны кашалёк, мы плоцім падаткі і не прэтэндуем на нейкія палітычныя дзеянні”.

Але прайшло не так шмат часу, і людзі, якія катэгарычна не хацелі займацца аніякімі палітычнымі пытаннямі, усё адно ўсю гэтую палітыку атрымалі ў поўнай меры. І ўхіліцца ад яе немагчыма. Толькі зараз займацца палітыкай і вырашаць нейкія пытанні, праз 20 год, стала нашмат болей складана.

— Хоць якая пераемнасць з кампаніяй «Наш Дом» у «Седьмой грані» ёсць?

— Канешне. Бо “Наш Дом” – гэта кампанія, якая ламае стэрэатыпы. І гэта каманда, якая займаецца ў нейкай ступені, калі гэта можна так назваць, грамадзянскімі інавацыямі. Усе нашыя ідэі – яны ў значнай ступені для Беларусі новыя, і часта спачатку ўспрымаюцца грамадствам скептычна, досыць падазорна. Але, тым не менш, мне здаецца, што якраз гэта значная частка творчасці, жаданне адстойваць сваё права на існаванне, не згінацца па патрабаванні грамадства, натоўпу або Лукашэнкі, – гэта засталося. Як засталося і тое, што мы па-ранейшаму гатовыя экперыментаваць і нешта ствараць.

І я думаю, што ад “Сёмай грані” засталося жаданне людзей паляпшаць свет навокал сябе, рабіць яго лепшым. Гэта датычыць нават не Лукашэнкі, гэта датычыць цалкам светапогляду, калі чалавек проста хоча, каб тое, дзеля чаго ён жыве, рабілася крышачку лепшым. Гэта, можа быць, крышку пафасныя словы, але для людзей у “Нашым Доме” гэта так і ёсць.

Магу яшчэ дадаць, што “Сёмая грань” ніяк сябе не бачыла ў палітычнай сферы. А “Наш Дом” – ён разумее, што ёсць шмат вельмі істотных грамадскіх рэчаў, праблем, якія трэба вырашаць.

— Што ўвогуле за структура такая – кампанія? Як гэта працуе ўвогуле, і кампанія «Наш дом» у прыватнасці?

— Кампанія ўзнікла як адказ на ўзмацненне жорсткасці закона аб грамадскіх арганізацыях, бо кампаніі не патрэбная рэгістрацыя. Напрыклад, кампанія, якую ладзіць ДАІ – “-100”. Яе ж ніхто не афармляе як грамадскую арганізацыю, са статутам і гэтак далей. Увогуле, грамадзянская кампанія ў Беларусі – гэта вельмі цікавая форма. Па-першае, як можна заўважыць, кампаніі шматлікія. Па-другое, яны досыць актыўныя. Бо, напрыклад, у 2010 годзе як мінімум у двух грамадзянскіх кампаній былі свае кандыдаты ў прэзідэнты, і гэта былі фаварыты – Уладзімір Някляеў ды Андрэй Саннікаў.

Гэта такія стварэнні, якія існуюць паміж палітыкай і чыста грамадскай арганізацыяй. Такая гібрыдная форма, якая дазваляе быць больш паспяховымі, чым класічныя формы грамадскіх арганізацый або класічныя формы палітычных партый. Чаму яна больш паспяховая? Найперш, яна больш гнуткая і хутчэй адказвае на выклікі часу уў Беларусі. Яе структура не так жорстка прывязаная да чагосьці аднаго, яна можа вельмі хутка перабудоўвацца, змяняцца, прыстасоўвацца да абставінаў. Класічная палітычная партыя такога сабе дазволіць не можа, у яе больш жорсткая структура. Менавіта за конт гнуткасці структуры, хуткага рэагавання, мабільнасці, не такой жорсткай палітычнай ідэалогіі “Наш Дом” і мае значныя перавагі.

У “Нашага Дома”, канешне, ёсць свае прынцыпы. І яны досыць жорсткія для нашых сябраў. Але, тым не менш, яны не прывязаныя жорстка да палітычнай ідэалогіі, таму шмат людзей, у якіх могуць быць розныя погляды на палітычны лад краіны, спакойна працуюць разам. Напрыклад, базавы прынцып “Нашага Дома” – гэта адсутнасць гвалту. Мы ўсе выступаем за тое, каб у Беларусь прыйшлі перамены, але толькі не гвалтоўным шляхам. То бок мы не гатовыя да крывавай рэвалюцыі, грамадзянскай вайны ды таму падобнага. І людзі ў “Нашым Доме” гэта сабе цудоўна ўсведамляюць.

Другі вельмі важны прынцып – мы ўсе лічым, што свабода слова – гэта важная ўмова для будучыні беларускага грамадства, як і, напрыклад, справаздачы дэпутатаў. Зараз наша кампанія “Дэпутат маёй мары” якраз сфармавала 10 патрабаванняў да дэпутатаў незалежна ад іх палітычнай арыентацыі. Гэта значыць, што дэпутаты павінны рабіць перад народам справаздачу два разы ў год – і, да таго ж, пісьмова. І гэтыя справаздачы павінны публікавацца на сайтах мясцовых выканкамаў. Яны мусяць быць у адкрытым доступе і лёгка чытацца. Таксама дэпутаты абавязкова павінны прымаць грамадзян у непрацоўны час і на тэрыторыі сваіх акругаў. Дэпутаты абавязковы мець уласныя адрасы электроннай пошты і гэтак далей.

Гэта канкрэтныя патрабаванні. Але, канешне, нам не так істотна, каго той дэпутат падтрымлівае – АГП, БХД ці Лукашэнку. Істотна, што ёсць такія прынцыпы, па якіх працуюць усе. Я думаю, што задача грамадзянскіх кампаній – гэта інтытуцыяналізацыя краіны. Таму што Аляксандр Лукашэнка доўгія гады змагаўся за тое, каб паміж ім і выбарнікам не было нікога. Ён вельмі кепска ставіцца да любых аўтарытэтаў – неістотна, ці то бізнэсмен, пісьменнік ці нехта яшчэ. Для яго псіхалагічна вельмі важна, каб быў ён – і выбарнік, які яго любіць. І нікога паміж імі, ніякіх структур. Таму за 20 гадоў у Беларусі адбылася дэвальвацыя палітычнай сферы – няма ўстойлівых грамадска-палітычных інстытутаў, і пра гэта трэба казаць.

Гэта якраз місія грамадзянскіх кампаній, як я яе бачу. У гістарычным маштабе – аднаўленне палітычнай сферы краіны. І гэта, канешне, вельмі нялёгкая місія. Калі казаць канкрэтна пра “Наш Дом”, то наша місія больш звужаная. Мы лічым, што беларусы павінны стаць гаспадарамі ў сваім уласным доме – у Беларусі. А ўжо пад гэтым лозунгам уздымаюцца вельмі канкрэтныя рэчы. Напрыклад, права ўплываць на размеркаванне бюджэту. Права кантраляваць дзяржаўныя бюджэты. Права абіраць сваіх прадстаўнікоў у структуры ўлады, што азначае сумленныя ды вольныя выбары. Права атрымліваць дакладную і аб’ектыўную інфармацыю аб усім, што датычыць людзей. А гэта значыць, павінны працаваць медыя, а чыноўнікі павінны быць больш адкрытыя для інфармавання грамадзян аб усім, што адбываецца. У дзяржавы не павінна быць сакрэтаў ад сваіх грамадзян. (Натуральна, у межах разумнага, я не кажу пра вайсковыя таямніцы.)

Карацей, мы гаворым пра дэмакратычную трансфармацыю Беларусі негвалтоўным шляхам. У першую чаргу – за кошт пабудовы дэмакратычных інстытутаў, якіх сёння няма. Бо гарсаветы сёння адыгрываюць дэкларатыўную ролю, там, мне здаецца, большасць людзей нават не разумеюць, што яны самі робяць. Наша задача – якраз дапамагчы грамадству, структурам улады, пабудаваць гэтыя механізмы. І прымусіць уладу дзейнічаць у адпаведнасці з гэтымі механізмамі. Калі ўлада не працуе ў адпаведнасці з гэтымі механізмамі – значыць, павінны змяняцца органы ўлады.

— Якія ёсць рэальныя дасягненні (у Віцебску, у прыватнасці)?

— Насамрэч, дасягненняў даволі многа. Напрыклад, Віцебск быў адным з гарадоў, якія запатрабавалі больш дакладнай расшыфроўкі камунальных “плацёжак”. Гэта было ў 2006 годзе, і калі мы параўнаем гэтак званыя “жыроўкі” 2006-га і сённяшнія, мы пабачым, што ў іх падаецца зусім іншая інфармацыя. Улады спрабуюць ісці за нашымі патрабаваннямі і так або інакш пачалі даваць людзям больш інфармацыі.

У нас, калі казаць пра Віцебск, я, калі была дэпутатам Віцебскага гарсавета, заасфальтавалі ўсе дарогі, якія да таго не асфальтаваліся 25 гадоў. Мы дамагліся і правядзення рэмонту ў многіх дамах, таксама таго, што пачалі прыбіраць лесвічныя пляцоўкі і ўвогуле пад’езды за кошт камунальных плацяжоў. Бо да таго была нейкая дзіўная сітуацыя, калі з аднаго боку ўборка пад’ездаў была прапісана ў нарматыўных актах, а з другога – жыхары былі абавязаныя рабіць яе самі.

Таму, насамрэч, дасягненняў сапраўды шмат. У прыватнасці, “Наш Дом” не даў памерці незалежнаму выданню “Віцебскі кур’ер”, якое б у адваротным выпадку знікла яшчэ ў 2006 годзе. Я лічу гэта таксама нашым дасягненнем.

— Ці не плануеш «згарнуць» кампанію? Калі не, то чаму яна актуальная – і зараз, і надалей?

— “Наш Дом” актуальны проста таму, што ёсць грамадскія праблемы, і кожны раз наша любімая дзяржава падкідвае ўсё больш і больш гэтых праблемаў. Усё новыя і новыя сацыяльныя групы ажыўляюцца і патрабуюць так ці інакш вырашаць розныя праблемы. Напрыклад, у Віцебску ў 2008 годзе пачалася гэтая хваля з дэкрэтам №18, які дазваляў хутка забіраць дзяцей з сем’яў. Тады пад гэты дэкрэт патрапіла сям’я актывістаў “Нашага Дому” Андрэевых, пасля патрапіла наша актывістка Крысціна Шацікава, а пасля гэта пачало распаўсюджвацца на ўсю Беларусь. Мы, у сваю чаргу, выпрацоўваем механізмы таго, як просты чалавек можа дамагчыся праўды ў гэтай дзяржаве. Гэта нялёгка, гэта патрабуе вялікіх фізічных, маральных, псіхалагічных намаганняў, часам гэтая барацьба доўжыцца гадамі. Але, тым не меней, мы дапамагаем людзям не зламацца і мы даем ім механізмы, дзякуючы якім гэтая барацьба можа быць паспяховай. І мы назапасілі ўнікальны досвед выйгравання розных судоў і, у прынцыпе, зараз мы прымушаем дэпутатаў пачаць карыстацца электроннай поштай, пачаць публікаваць бюджэты, быць больш адкрытымі для грамадзян.

І частка дэпутатаў сапраўды пачала рабіць справаздачы перад грамадзянамі – гэта якраз наша дасягненне. Паралельна мы вядзем праграму “Недзіцячая справа”, у якой дапамагаем маладым мамам супрацьстаяць незаконным патрабаванням з боку супрацоўнікаў міліцыі ды сацыяльных службаў. Якраз сёння ў нас ідзе некалькі досыць рэзанансных справаў, у якіх мы дапамагаем мамам вярнуць сваіх дзетак.

Працы шмат…

Дзяніс Лаўнікевіч,

«Наш Дом»